ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ (τέταρτο τμήμα) της 8ης Δεκεμβρίου 2016 * :«Προδικαστική παραπομπή — Δημόσιες συμβάσεις υπηρεσιών — Σύναψη συμβάσεως χωρίς  διαδικασία προσκλήσεως προς υποβολή προσφορών — “In house” ανάθεση — Προϋποθέσεις —  Ανάλογος έλεγχος — Πραγματοποίηση του ουσιώδους μέρους της δραστηριότητας —  Ανάδοχος εταιρία του δημοσίου που ελέγχεται απόοργανισμούς τοπικής αυτοδιοικήσεως —  Δραστηριότητα ασκούμενη και προς όφελος οργανισμών τοπικής αυτοδιοικήσεως που δεν είναι  μέτοχοι — Δραστηριότητα επιβαλλόμενη από δημόσια αρχή που δεν είναι μέτοχος» 

«Δημόσιες συμβάσεις παροχής υπηρεσιών — Οδηγία 2004/18/ΕΚ — Αναθέτουσα αρχή η οποία ασκεί επί αναδόχου φορέα νομικώς διακριτού από αυτήν έλεγχο ανάλογο προς εκείνον που ασκεί επί των δικών της υπηρεσιών — Μη υποχρέωση διεξαγωγής διαγωνισμού κατά τους κανόνες του δικαίου της Ένωσης (ανάθεση καλούμενη “in house”) — Ανάδοχος φορέας τον οποίο ελέγχουν από κοινού πλείονες οργανισμοί τοπικής αυτοδιοικήσεως — Προϋποθέσεις αναθέσεως “in house”»

Συνεκδικαζόμενες υποθέσεις C-182/2011 και C-183/2011

ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ (τρίτο τμήμα) της 29ης Νοεμβρίου 2012 «Δημόσιες συμβάσεις παροχής υπηρεσιών — Οδηγία 2004/18/ΕΚ — Αναθέτουσα αρχή η οποία ασκεί επί αναδόχου φορέα νομικώς διακριτού από αυτήν έλεγχο ανάλογο προς εκείνον που ασκεί επί των δικών της υπηρεσιών — Μη υποχρέωση διεξαγωγής διαγωνισμού κατά τους κανόνες του δικαίου της Ένωσης (ανάθεση καλούμενη “in house”) — Ανάδοχος φορέας τον οποίο ελέγχουν από κοινού πλείονες οργανισμοί τοπικής αυτοδιοικήσεως — Προϋποθέσεις αναθέσεως “in house”»(....) Όταν πλείονες δημόσιες αρχές, με την ιδιότητά τους ως αναθέτουσες αρχές, ιδρύουν από κοινού φορέα επιφορτισμένο με την εκπλήρωση καθήκοντός τους δημόσιας υπηρεσίας ή όταν δημόσια αρχή συμμετέχει σε τέτοιο φορέα, η βάσει της νομολογίας του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης προϋπόθεση κατά την οποία, προκειμένου να απαλλαγούν από την υποχρέωση διεξαγωγής διαγωνισμού για τη σύναψη δημόσιας συμβάσεως κατά το δίκαιο της Ένωσης, πρέπει να ασκούν από κοινού έλεγχο επί του φορέα αυτού ανάλογο προς εκείνο που ασκούν επί των δικών τους υπηρεσιών πληρούται εφόσον κάθε μία από τις αρχές αυτές συμμετέχει τόσο στο κεφάλαιο όσο και στα όργανα διοικήσεως του εν λόγω φορέα.

«Προδικαστική παραπομπή – Δημόσιες συμβάσεις – Οδηγία 2004/18/ΕΚ – Άρθρο 1, παράγραφος 2, στοιχείο αʹ – Δημόσιες συμβάσεις στον τομέα των υπηρεσιών μεταφορών – Συμφωνία συνεργασίας μεταξύ δήμων σχετική με την οργάνωση και την παροχή κοινωνικών υπηρεσιών και υπηρεσιών υγείας βασιζόμενη στο λεγόμενο “μοντέλο του υπεύθυνου δήμου” κατά την έννοια του φινλανδικού δικαίου – Μεταβίβαση της ευθύνης οργανώσεως των υπηρεσιών σε έναν από τους δήμους της οικείας ζώνης συνεργασίας – Σύμβαση “in house” (οιονεί αυτεπιστασία) – Ανάθεση, χωρίς διαγωνισμό, υπηρεσιών μεταφορών σε εταιρία ανήκουσα καθ’ ολοκληρίαν στον υπεύθυνο δήμο»

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ:..η εν λόγω σύμβαση, ανεξαρτήτως του χαρακτηρισμού της από τα συμβαλλόμενα μέρη ως προγραμματικής, φέρει τα χαρακτηριστικά της οιονεί «in-house» ανάθεσης, καθόσον τόσο από τις νομοθετικές (άρθρο 194 παρ. 1, 2, 4 και 9 του ν. 3852/2010) όσο και από τις καταστατικές διατάξεις (άρθρα 3, 11, 14, 20, 23, 26, 30 και 43 του οικείου καταστατικού) που διέπουν την οργάνωση και λειτουργία της «…», προκύπτει ο καθοριστικός βαθμός εμπλοκής της Περιφέρειας … στη διαμόρφωση των στρατηγικών στόχων, των σημαντικών αποφάσεων και στον έλεγχο και την εποπτεία της. Περαιτέρω, πρόκειται μεν για κεφαλαιουχική ανώνυμη εταιρεία, πλην όμως, αφ’ ενός μεν στο μετοχικό της κεφάλαιο μετέχουν μόνο οι πέντε (5) Περιφερειακές Ενότητες της Περιφέρειας … και οι Τοπικές Ενώσεις των Δήμων των Περιφερειακών αυτών Ενοτήτων, ήτοι χωρίς καμιά συμμετοχή ιδιωτικής επιχείρησης, αφ’ ετέρου δε οι δραστηριότητές της συνάδουν με τις αρμοδιότητες της Περιφέρειας … με έμφαση στην αναπτυξιακή τους διάσταση και ασκούνται εντός των γεωγραφικών ορίων της … Στο πλαίσιο αυτό, η ελεγχόμενη ανάθεση στην εν λόγω αναπτυξιακή εταιρεία αποτελεί σύμβαση οιονεί αυτεπιστασίας και ως εκ τούτου εξαιρείται από το πεδίο εφαρμογής των Οδηγιών περί δημοσίων συμβάσεων. Κατ’ ακολουθίαν των ανωτέρω, εφόσον πληρούνται οι όροι της «in-house» συναλλαγής, το Κλιμάκιο κρίνει ότι δεν συντρέχει νόμιμος λόγος που να κωλύει την υπογραφή του υποβληθέντος προς έλεγχο σχεδίου σύμβασης.

«Δημόσιες συμβάσεις – Διαδικασίες συνάψεως δημοσίων συμβάσεων – Συμβάσεις παραχωρήσεως δημοσίων υπηρεσιών – Παραχώρηση σχετική με την εκμετάλλευση δημοτικού δικτύου καλωδιακής τηλεόρασης – Ανάθεση από δήμο σε διαδημοτικό συνεταιρισμό – Υποχρέωση διαφάνειας – Προϋποθέσεις – Άσκηση, από την παραχωρούσα αρχή, ελέγχου ανάλογου με εκείνον που ασκεί στις δικές της υπηρεσίες»(....) 1) Τα άρθρα 43 ΕΚ και 49 ΕΚ, οι αρχές της ίσης μεταχείρισης και της απαγορεύσεως διακρίσεων λόγω ιθαγένειας καθώς και της συνακόλουθης υποχρεώσεως διαφάνειας δεν απαγορεύουν την παραχώρηση από δημόσια αρχή, χωρίς προκήρυξη διαγωνισμού, δημόσιων υπηρεσιών σε διαδημοτικό συνεταιρισμό του οποίου όλα τα μέλη είναι δημόσιες αρχές, εφόσον οι δημόσιες αυτές αρχές ασκούν στον συνεταιρισμό αυτό έλεγχο ανάλογο με εκείνον που ασκούν στις δικές τους υπηρεσίες και ο εν λόγω συνεταιρισμός πραγματοποιεί το κύριο μέρος της δραστηριότητάς του με αυτές τις δημόσιες αρχές. 2) Υπό την επιφύλαξη της επαληθεύσεως από το αιτούν δικαστήριο των πραγματικών περιστατικών που αφορούν το περιθώριο αυτονομίας που διαθέτει ο εν λόγω συνεταιρισμός, υπό περιστάσεις όπως αυτές της κύριας δίκης, υπό τις οποίες οι αποφάσεις σχετικά με τις δραστηριότητες διαδημοτικού συνεταιρισμού που ελέγχεται αποκλειστικά από δημόσιες αρχές λαμβάνονται από καταστατικά όργανα του συνεταιρισμού αυτού που απαρτίζονται από εκπροσώπους των δημοσίων αρχών που είναι μέλη, ο έλεγχος που ασκείται επί των αποφάσεων αυτών από τις εν λόγω δημόσιες αρχές μπορεί να θεωρηθεί ότι καθιστά δυνατή για τις αρχές αυτές την άσκηση επ’ αυτού ελέγχου ανάλογου με εκείνον που ασκούν στις δικές τους υπηρεσίες. 3) Στην περίπτωση που μία δημόσια αρχή προσχωρεί σε διαδημοτικό συνεταιρισμό του οποίου όλα τα μέλη είναι δημόσιες αρχές, προκειμένου να του μεταβιβάσει τη διαχείριση δημόσιας υπηρεσίας, ο έλεγχος που ασκούν επ’ αυτού οι αρχές που είναι μέλη του συνεταιρισμού, μπορεί να χαρακτηριστεί ως ανάλογος με τον έλεγχο που ασκούν στις δικές τους υπηρεσίες, όταν ασκείται από τις αρχές αυτές από κοινού, με απόφαση λαμβανόμενη, ενδεχομένως, κατά πλειοψηφία.

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ:η εν λόγω σύμβαση, ανεξαρτήτως του χαρακτηρισμού της από τα συμβαλλόμενα μέρη ως προγραμματικής, φέρει τα χαρακτηριστικά της οιονεί “in house” ανάθεσης, καθόσον τόσο από τις νομοθετικές (άρθρο 194 παρ. 1, 2, 4 και 9 του ν.3852/2010) όσο και από τις καταστατικές διατάξεις (άρθρα 3, 11, 14, 20, 23, 26, 30 και 43 του οικείου καταστατικού) που διέπουν την οργάνωση και λειτουργία της «…..», προκύπτει ο καθοριστικός βαθμός εμπλοκής της Περιφέρειας …  στη διαμόρφωση των στρατηγικών στόχων, των σημαντικών αποφάσεων και στον έλεγχο και την εποπτεία της. Περαιτέρω, πρόκειται μεν για κεφαλαιουχική ανώνυμη εταιρεία, η οποία συστάθηκε κατ’ εφαρμογή του άρθρου 252 του Δημοτικού Κώδικα από τις Νομαρχιακές Αυτοδιοικήσεις και τις αντίστοιχες Τοπικές Ενώσεις Δήμων και Κοινοτήτων (ΤΕΔΚ) των νομών …, …, …, … και … (βλ. ΦΕΚ 155/2008 και 2573/2009 ΤΑΕ & ΕΠΕ), πλην όμως, αφ’ ενός μεν στο μετοχικό της κεφάλαιο μετέχουν σήμερα η Περιφέρεια … με ποσοστό 50%, η οποία υπεισήλθε στα δικαιώματα και υποχρεώσεις των ανωτέρω Νομαρχιακών Αυτοδιοικήσεων που έχουν καταργηθεί καθώς και η Περιφερειακή Ένωση Δήμων … με ποσοστό 50%, η οποία υπεισήλθε στα δικαιώματα των προαναφερόμενων ΤΕΔΚ (άρθρα 43 του Καταστατικού και 282 παρ. 11 του ν.3852/2010), ήτοι χωρίς καμιά συμμετοχή ιδιωτικής επιχείρησης, αφ’ ετέρου δε κύριο σκοπό της εταιρείας αυτής, όπως προκύπτει από το άρθρο 4 του Καταστατικού της, αποτελεί η επιστημονική και τεχνική υποστήριξη της Περιφέρειας …, ενώ οι δραστηριότητές της συνάδουν με τις αρμοδιότητες της Περιφέρειας … με έμφαση στην αναπτυξιακή τους διάσταση και ασκούνται εντός των γεωγραφικών ορίων της … Στο πλαίσιο αυτό η ελεγχόμενη ανάθεση στην εν λόγω αναπτυξιακή εταιρεία αποτελεί σύμβαση οιονεί αυτεπιστασίας και ως εκ τούτου εξαιρείται από το πεδίο εφαρμογής των Οδηγιών περί δημοσίων συμβάσεων. Κατ’ ακολουθίαν των ανωτέρω, εφόσον πληρούνται οι όροι της «in-house» συναλλαγής, δεν συντρέχει νόμιμος λόγος που να κωλύει την υπογραφή του υποβληθέντος προς έλεγχο σχεδίου σύμβασης.

Υπηρεσίες φύλαξης-Υπεργολαβία. (..)Με τα δεδομένα αυτά και σύμφωνα με όσα έγιναν δεκτά στις προηγούμενες σκέψεις, το Κλιμάκιο κρίνει ότι: α) μη νομίμως συνήφθη η ανωτέρω σύμβαση, καθόσον, κατά τα βασίμως προβαλλόμενα από την Επίτροπο, από κανένα στοιχείο του φακέλου δεν προκύπτει ότι η αναθέτουσα Αρχή υπέβαλε γραπτό αίτημα για τη χορήγηση του πιστοποιητικού της παρ.2β του άρθρου 68 του ν. 3863/2010. (..)Εξάλλου, η αναθέτουσα Αρχή δεν προέβη ούτε σε εκ των υστέρων, έστω, κίνηση διαδικασίας συμπλήρωσης του φακέλου με το επίμαχο πιστοποιητικό, με αποτέλεσμα να παραμένει άδηλο αν υπάρχουν καταχωρημένες στο «Μητρώο Παραβατών Εταιρειών Παροχής Υπηρεσιών Καθαρισμού ή/και Φύλαξης» τυχόν πράξεις επιβολής προστίμου σε βάρος της αναδόχου και β) κατά παράβαση της ρητής απαγόρευσης της παραγράφου 5 των τεχνικών προδιαγραφών, οι οποίες αποτελούν παράρτημα της ανωτέρω σύμβασης, η ανάδοχος εταιρεία ανέθεσε την εκτέλεση αυτής στην εταιρεία ...., μέσω του προσωπικού της οποίας τη διεκπεραίωσε...ωστόσο σημειώνεται ότι η ανάδοχος ουδέποτε ενημέρωσε σχετικώς, εγγράφως ή με άλλο τρόπο, την αναθέτουσα Αρχή για την πραγματοποιηθείσα υπεργολαβία..(..)Κατόπιν αυτών το Κλιμάκιο κρίνει ότι το η εντελλόμενη δαπάνη δεν είναι νόμιμη και το ελεγχόμενο ένταλμα δεν πρέπει  να θεωρηθεί.

ΈΡΓΟ-Συμπληρωματική σύμβαση:Κατά τη γνώμη, όμως, της εισηγήτριας της υπόθεσης Πελαγίας Δοξάκη, η νομιμότητα του υποβληθέντος προς έλεγχο σχεδίου σύμβασης θα έπρεπε να κριθεί από το Κλιμάκιο σε σχέση με τις επικαλούμενες από την αναθέτουσα αρχή διατάξεις των άρθρων 57 και 28 περ. β του ν. 3669/2008 (Α΄ 116) «Κύρωση της Νομοθεσίας Κατασκευής Δημοσίων Έργων», που αφορούν στις συμπληρωματικές συμβάσεις. Υπό το πρίσμα αυτό εξεταζόμενες, για τις κρίσιμες εν προκειμένω εργασίες κατεδάφισης, που αποτελούν αντικείμενο της υποβληθείσας προς έλεγχο σύμβασης, διαπιστώνεται ότι ελλείπει η βασική - και σωρευτικώς απαιτούμενη για τον χαρακτηρισμό τους ως συμπληρωματικών εργασιών, κατά την έννοια του νόμου - προϋπόθεση, ήτοι να κατέστησαν αυτές αναγκαίες κατά την τεχνική εκτέλεση του έργου λόγω απρόβλεπτων περιστάσεων. Και τούτο διότι οι επικαλούμενες από την αναθέτουσα αρχή ρυθμίσεις του ν. 4414/2016 δεν επέφεραν κάποια μεταβολή σε σχέση με τα δεδομένα, που είχε υπόψη της η αναθέτουσα αρχή κατά τον χρόνο δημοπράτησης του αρχικού έργου. Τούτο δε διότι, και μετά την τροποποίηση που επέφερε ο ν. 4414/2016 στο ρυμοτομικό σχέδιο της περιοχής, το Ο.Τ. 25Α, επί του οποίου θα ανεγείρετο το τέμενος, περιελάμβανε το σύνολο της παραχωρηθείσας - και εξαρχής γνωστής και προβλεφθείσας στη μελέτη του έργου - έκτασης (περί αυτού βλ. το αναφερόμενο στη σκέψη ΙΙΙ στοιχ. ix υπ’ αριθμ. πρωτ. Δ21/181/Φ ΤΕΜΕΝΟΣ/16.2.2018 έγγραφο της αναθέτουσας αρχής). Περαιτέρω, με τη διάταξη του ως άνω νόμου για υποχρεωτική κατεδάφιση των υφισταμένων κτιρίων στην έκταση του Ο.Τ. 25Α δεν εισάγεται νέα ρύθμιση, αλλά καθίστανται απλώς άμεσα εφαρμόσιμοι οι υφιστάμενοι ήδη από το έτος 1995 - και γνωστοί, επομένως, στην αναθέτουσα αρχή - πολεοδομικοί όροι και περιορισμοί, που ισχύουν στην περιοχή. Επιπροσθέτως, η επικαλούμενη κατάργηση της δυνατότητας ανέγερσης του τεμένους «με μετασκευή υφισταμένων κτιρίων» που προβλεπόταν στο ν. 4014/2011, ουδέν, επίσης, μετέβαλε σε σχέση με όσα προβλέφθηκαν στην εγκριθείσα οριστική μελέτη του έργου – με βάση την οποία δημοπρατήθηκε το έργο-, ως προς τον τρόπο ανέγερσης του τεμένους, ο οποίος αφορούσε (κατά τη μελέτη) όχι σε μετασκευή των υφισταμένων κτιρίων, αλλά σε ανέγερση αυτοτελώς νέου κτίσματος. Πλην, η γνώμη αυτή δεν εκράτησε. ΑΝΑΚΛΗΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΣ/ΤΜ.ΜΕΙΖ/ΕΠΤΑΜ/1317/2018

 

 

Γίνεται δεκτό από το ΔΕΚ ότι η διάταξη του άρθρου 6 της Οδηγίας 92/50, που αντιστοιχεί στη διάταξη του άρθρου 18 της Οδηγίας 2004/18, (ήδη άρθρο 15 του Π.Δ. 60/2007) αποτελεί έκφραση της ελευθερίας που διαθέτουν οι δημόσιες αρχές των κρατών-μελών της EE για την οργάνωση της δομής τους, ώστε να ανταποκρίνονται καλύτερα στις ανάγκες των πολιτών. Η σύσταση νομικού προσώπου για την καλύτερη οργάνωση της παροχής των υπηρεσιών αυτών και η σύναψη συμβάσεων με το νομικό αυτό πρόσωπο δεν συνιστά σύναψη δημόσιας σύμβασης, εφόσον ο αναθέτων ελέγχει πλήρως (σαν να πρόκειται για δικές του υπηρεσίες όπως χαρακτηριστικά λέγεται) το ανάδοχο νομικό πρόσωπο, το οποίο πρέπει να διαθέτει αποκλειστικό δικαίωμα να αναλαμβάνει αυτού του είδους τις υπηρεσίες. Το κοινοτικό δίκαιο απαλλάσσει από την υποχρέωση εφαρμογής της οδηγίας όχι μόνο τις περιπτώσεις διοικητικής οργάνωσης και άλλες παρόμοιες ή συγκρίσιμες, αλλά ακόμη και τις γνήσιες δημόσιες συμβάσεις που συνάπτονται μεταξύ δύο αναθετουσών αρχών, θεωρώντας τες ως εν ευρεία εννοία άσκηση του δικαιώματος της δημόσιας αρχής για οργάνωσή της (βλ. υπόθεση C-360/96).Περαιτέρω, σχετικά με τη ζήτημα της αποτελεσματικότητας του ελέγχου που πρέπει να ασκεί η μία αναθέτουσα αρχή (που αναθέτει τη σύμβαση) επί της άλλης, κρίθηκε (βλ. υπόθεση C-107/98 ( Teckal ) και C -84/03 (Επιτροπή κατά Ισπανίας) ότι ο έλεγχος πρέπει να είναι ανάλογος με εκείνον που ασκεί στις δικές της υπηρεσίες (συμβάσεις « in house », βλ. σκέψεις 49 και 50 υπόθεσης Teckal ), ενώ επιπλέον, η αρχή που αναλαμβάνει την εκτέλεση της σύμβασης πρέπει να πραγματοποιεί, αν όχι ολόκληρο, τουλάχιστον ουσιώδες μέρος της δραστηριότητάς της, με τον ή τους οργανισμούς που τον ελέγχουν (άρα η έννοια της αποκλειστικότητας επιδέχεται ερμηνεία διασταλτική) (βλ. Χρ. Μητκίδη ο.ά σελ....50). Η θέση αυτή αναλύθηκε περαιτέρω από το ΔΕΚ [υπόθεση C -26/2003 ( Stadt Halle ) και υπόθεση C-410/2004] με τις σκέψεις ότι η σχέση μεταξύ μιας δημόσιας αναθέτουσας αρχής και των υπηρεσιών της διέπεται από σκέψεις και επιταγές που προσιδιάζουν στην επιδίωξη σκοπών δημοσίου συμφέροντος.